OSMANLI İKTİDARINA MUHALEFETTE CÂMİ VE HUTBE (16. Yüzyıl), ss. 383-403

Kuruluştan itibaren meşru bir siyasi yapı inşa eden Osmanlıların “tarihî güç mücadelesinin yoğunlaştığı kritik bir coğrafya”daki var olma mücadelelerinin en mühim ayağını meşruiyetin muhafazası teşkil ediyordu. Sünni bir imparatorluğun meşruiyetinin müşahhas formu, cuma namazı ve hutbede sultan ve ilk dört halifenin isimlerinin zikredilmesiydi. Osmanlı padişahına tabiiyetin göstergesi ve hâkimiyet simgesi olan cuma camileri, aynı zamanda “Memâlik-i Mahrûse-i Şahâne”deki nizama işaret ederdi. 16. yüzyılda Safevilerin ortaya çıkışı ile birlikte Osmanlı iktidarına karşı Safevi taraftarı kendi tebaasından ciddi bir tehdit baş gösterecekti. Safevilerle beraber siyasallaşan heterodoksi, bu yüzyılda, cuma namazına ve Hulefâ-i Raşidin’in isimlerinin hutbede zikredilmesine muhalefet etmişlerdi. Safevilerin Osmanlı tebaası üzerindeki propagandalarını ve “ilhad”ın siyasallaşmasını engellemek için bilhassa Yavuz Sultan Selim döneminden itibaren “Sünnilik” bir “devlet politikası” olarak daha hassas vaziyette muhafaza edilmeye çalışıldı. Kanuni dönemine gelindiğinde, 1537’de bütün köylere varana kadar cami inşa edilmesini buyuran bir ferman gönderildi. Camilerde cuma namazına gidip hutbede Raşid halifelere ve padişaha tabiiyetini bildiren cemaat, merkezî otorite ile aynı metafizik bağlama yerleşiyor, ayrıca siyasallaşıyordu. Bu dinî ve siyasi muhtevalı cemaatten (ehl-i sünnet ve’l-cemaat) ayrılmak “ilhad”, bunun siyasallaşmış biçimi ise “rafz” olarak nitelendiriliyordu. “İlhad” daha çok meselenin itikadi boyutuna, “rafz” ise siyasi veçhesine taalluk ediyordu. Mühimme defterlerinden takip edilebilen bu muhalefet, 16. yüzyıl ilerledikçe Rafızilik, bununla bağlantılı kayıp Mehdi inancının getirdiği protest siyasal duruş ve konargöçer unsurların yerleşik nizama karşı gösterdiği tepkinin terkibinden kaynaklanan muhalefetlerle çeşitlendi. Celâli isyanları döneminde ise Kalenderoğlu Mehmed örneğinde cuma namazına ve hutbeye karşı tavır, başlangıçta Kızılbaş olmayan Mehmed’in Kuyucu Murad Paşa’ya yenilmesi ve İran’a kaçması akabinde Kızılbaşlığı kabul etmesi ile neticelendi.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, iktidar, muhalefet, cami, hutbe, ilhad, rafz

10.17822/omad.2023.247

The Ottomans, who established a legal political structure from the very beginning, struggled for existence in a “critical geography where historical power struggles were intensified”. Preserving legitimacy was the most important reason for this struggle. The concrete form of legitimacy for a Sunni empire was the mentioning of the names of the sultan and the first four caliphs in the Friday prayer and sermon. Friday mosques, which were a symbol of loyalty to the Ottoman sultan and a sign of dominance, also represented order in “Memâlik-i Mahrûse-i Şahâne”. In the 16th century, the emergence of the Safavids posed a serious threat to Ottoman power. Heterodoxy, which became politicized with the Safavids, opposed the Friday prayer and the mentioning of the names of the Rashid caliphs in the sermon. To prevent Safavid propaganda in Ottoman society and the politicization of “ilhad”, “Sunnism” was preserved as a “state policy” with more sensitivity, especially during the period of Yavuz Sultan Selim. During the period of Kanuni, an edict was issued ordering the construction of mosques in all villages in 1537. The community that attended the Friday prayer in mosques and declared its loyalty to the Rashid caliphs and the sultan in the sermon was placed in the same metaphysical context as the central authority, and also became politicized. Separating from this religious and political community (ahl as-sunnah wal-jamaah) was called “ilhad”, and its politicized form was called “rafd”. While “ilhad” was more concerned with the theological aspect of the issue, “rafd” was related to its political aspect. As the 16th century progressed, this opposition, which can be traced in the Mühimme registers, diversified with the oppositions arising from the combination of rafidism, the protest political stance brought by the belief of the lost Mahdi associated with it, and the reaction of the nomadic elements against the established order. In the period of the Celali revolts, Kalenderoğlu Mehmed's attitude against Friday prayers and sermons resulted in his defeat to Kuyucu Murad Pasha, and his fleeing to Iran, where he later accepted Kızılbaş beliefs.

Keywords: Ottoman, power, opposition, mosque, sermon, ilhad, rafd

10.17822/omad.2023.247

Sayfa Aralığı: 383-403