"GÜNEŞİN ALTINDA YENİ BİR ŞEY YOK": 16. YÜZYIL OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA DEFİNE HİKÂYELERİ, ss. 315-331

Osmanlı tarihi yazımında gizli ilimler, metafizik olana karşı düşkünlük, büyü, cin, şeytan gibi olgular, gerek devlet merkezli üretilen belgeler gerekse hatırat veyahut seyahatname türü metinlerde geçmesine rağmen henüz tarihçilerin tezgâhını meşgul edecek bir merhaleye ulaşmamıştır. Erken modern dönem Osmanlı toplumunda hafi (occult) ilimlerin şifahi kültürdeki etkilerini analiz etmek rasyonel aklın, irrasyonel olan ile kurduğu bağı mercek altına almayı gerektirir. Define anlatıları da bu bağlamda hem yerin altı hem de üstü ile örüntülü bir olgu olarak karşımıza çıkar. Geniş imparatorluk coğrafyasında, zaman ve mekânlar değişmesine rağmen define anlatılarında neden "benzer hikâyeler" ortaya çıkmaktadır? Mevcut çalışma, bu soruya bir yandan "metinlerarasılık" ve "gerçeğin çoğulluğu" fikrinden hareketle cevaplar aramakta diğer taraftan geleneksel insanın defineyi tahayyül / tasavvur etme biçimi, hazinelerin gizlenmesi, bunların gizli ilimlerle çıkarılabilir olması gibi unsurları ele almaktadır. Define anlatılarının kesiştiği noktalar, definecilerin duygu sarmalları ve devletin bakış açısı; 16. yüzyıla ait Mühimme defterleri başta olmak üzere çeşitli arşiv kaynakları üzerinden sorgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, Define, Büyü, Tılsım, Hafi İlimler, Gerçeğin Çoğulluğu

http://dx.doi.org/10.17822/omad.2021.192

Even though themes such as occult sciences, a fixation on the metaphysical, magic, demons, and the devil are mentioned in both state-centered documents and diaries or travelogue texts in Ottoman historiography, these concepts have not yet been closely examined as the research subjects of historians. To scrutinize the connection between the rational mind and the irrational, it is necessary to analyze the effects of occult sciences on oral culture in early modern Ottoman society. In this context, stories of treasures appear as narratives that are linked to both the above ground and underground worlds. Why do similar stories of treasure narratives emerge in a vast empire, despite the changes in time and place? This article seeks answers to this question based on the ideas of "intertextuality" and "plurality of truth" on the one hand, and on the other hand, describes elements such as the way traditional people imagine / envision a treasure, the way treasures are hidden, and the possibility that they could be unearthed by occult sciences. The points where treasure narratives intersect, the emotional spirals of treasure hunters and the state's perspective are examined through various archival sources, especially the Mühimme registers of the 16th century.

Keywords: Ottoman Empire, Treasure, Magic, Talisman, Occult Sciences, Plurality of Truth

http://dx.doi.org/10.17822/omad.2021.192